حکم بن عبدالرحمنحکم بن عبدالرحمان (حکم دوم)، ملقب به المستنصرباللّه، دومین خلیفه اموی اندلس است. فهرست مندرجات۲ - ولایتعهدی حکم ۳ - خلافت حکم ۴ - توسعه مسجد قرطبه ۵ - وزیر حکم ۶ - لشگر کشی به شمال ۷ - شکست حاکم ناوار ۸ - بازگشت حکم به قرطبه ۹ - شکست نورمان ها ۱۰ - تسلط بر قلعه گرماج ۱۱ - حمله دوباره نورمان ها ۱۲ - تقاضای صلح پادشاهان مسیحی ۱۳ - دوستی حکم و پادشاه روم و آلمان ۱۴ - حکم و سر شیعیان ۱۵ - مقابله با شیعیان ۱۶ - مصالحه شیعیان و حکم ۱۷ - عهدشکنی برخی امیران ۱۸ - بخشش مالیات ۱۹ - عهدشکنی مسیحیان شمال ۲۰ - فرزندان حکم ۲۱ - ولایتعهدی هشام ۲۲ - وفات حکم ۲۳ - رونق علم در دوران حکم ۲۴ - کتاب حکم ۲۵ - تاسیس کتابخانه قرطبه ۲۶ - جمع آوری کتب نادر ۲۷ - تعداد کتاب های این کتابخانه ۲۸ - حکم و مطالعه کتاب ۲۹ - هزینه برای کتاب علمای بزرگ ۳۰ - آثار توجه حکم به دانشمندان ۳۱ - توسعه علم و فرهنگ در بین مردم ۳۲ - حکم و شاعری ۳۳ - فهرست منابع ۳۴ - پانویس ۳۵ - منابع ۱ - مادر حکمابوالمُطَرِّف حکم بن عبدالرحمان بن محمد بن عبداللّه اموی در ۳۰۲ در قرطبه از کنیزی به نام مرجان، و به روایتی مَهرَجان، به دنیا آمد. [۱]
ابن فَرَضی، تاریخ علماء الاندلس، ص۷، قاهره ۱۹۶۶.
[۲]
محمد بن فتوح حُمَیدی، جذوةالمقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، ص۱۳، قاهره ۱۹۶۶.
[۳]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۳۳، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۲ - ولایتعهدی حکمعبدالرحمان ناصر (حک : ۳۰۰ـ۳۵۰)، فرمانروای مشهور اندلس، در میان یازده فرزندش حکم را بیش‌تر دوست می‌داشت و ازاین‌رو وی را در هشت سالگی به ولایتعهدی خود برگزید. [۴]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۱۰۰، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۸۲).
[۶]
ابن خطیب، تاریخ اسبانیة الاسلامیة، ص۴۱، او، کتاب اعمال الاعلام، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۵۶.
[۷]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۴.
۳ - خلافت حکمحکم در ۳ رمضان ۳۵۰، یک روز پس از وفات پدرش، به خلافت رسید. [۸]
ابن فَرَضی، تاریخ علماء الاندلس، ص۷، قاهره ۱۹۶۶.
[۹]
محمد بن فتوح حُمَیدی، جذوةالمقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، ص۱۳، قاهره ۱۹۶۶.
وی بسیار پرتجربه بود، زیرا در دوره ولایتعهدی‌اش مأموریتهای مهمی انجام داده بود. [۱۰]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۴.
[۱۱]
محمد عبداللّه عنان، دولةالاسلام فی الاندلس، قسم۲، ص۴۸۳، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
۴ - توسعه مسجد قرطبهاو پس از گرفتن بیعت از خویشان و درباریان و دفن جسد پدرش در کاخ قرطبه، [۱۲]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۱، ص۳۸۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
اقدام به توسعه مسجدجامع قرطبه کرد، که این کار چهارسال به درازا کشید. [۱۳]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۲۴۳، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۱۴]
عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ص۳۷۲، چاپ محمدسعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
۵ - وزیر حکموی مقام وزارتش را به ابوالحسن جعفربن عثمان بن نصر، ملقب به مُصحَفی، سپرد. [۱۵]
عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ص۳۰، چاپ محمدسعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
[۱۶]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۵.
۶ - لشگر کشی به شمالخودداری پادشاهان مسیحی شمال اندلس از اجرای تعهداتشان در قبال دولت اموی و ادامه تجاوزات آنان به مناطق مرزی امویان (امویان اندلس)، باعث شد حکم در ۳۵۲ در رأس سپاهی عظیم راهی شمال شود. وی پس از گردآوردن نیروهایش در طُلیطُله (تولدو)، به سرزمین قَشتاله (کاستیل) یورش برد و قلعه بلند و مستحکم سان استوان و شهر مستحکم اَنْتیسه را تصرف کرد. [۱۷]
ابن ابّار، کتاب الحُلةالسیراء، ج۱، ص۲۰۴ و پانویس ۲، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۱۸]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۳۶، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۱۹]
ابن خطیب، تاریخ اسبانیة الاسلامیة، ص۴۲، او، کتاب اعمال الاعلام، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۵۶.
[۲۰]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۵.
۷ - شکست حاکم ناوارآنگاه سپاهی را، به فرماندهی یحیی بن محمد تُجیبی، حاکم سَرَقُسْطه (ساراگوسا)، به سوی ناوار فرستاد، زیرا حاکم آنجا، گارسیا سانچِز، برخلاف تعهداتش، به سرزمینهای اسلامی حمله کرده بود. سانچو، پادشاه لئون، به کمک حاکم ناوار رفت، اما سپاه متحد مسیحی در مقابل امویان شکست خورد. [۲۱]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۶.
[۲۲]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۱، ص۳۸۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۸ - بازگشت حکم به قرطبهحکم همچنین لشکرهای دیگری به سوی شهر قَلَهُرّه و قلعه یبّه فرستاد و پس از فتح آن‌ها و نیز آرام کردن اوضاع این مناطق، که دو سال به درازا کشید، به قرطبه بازگشت. [۲۳]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۶.
[۲۴]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۱، ص۳۸۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۹ - شکست نورمان هادر ۳۵۴ یا ۳۵۵، نورمانهای دانمارکی با ۲۸ کشتی، به فرماندهی ریچارد اول، به سواحل غربی اندلس یورش بردند و چند شهر را غارت و ویران کردند تا اینکه ناوگان دولت اندلس، به فرماندهی دریاسالار عبدالرحمان بن رُماحِس، به حرکت درآمد و نورمانها را در رود شِلْب شکست سختی داد. [۲۵]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۳۹، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۲۶]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۱، ص۳۸۳ـ۳۸۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۱۰ - تسلط بر قلعه گرماجبراساس برخی گزارشها، در فاصله سالهای ۳۵۴ تا ۳۵۶ حَکَم سپاهیانش را به مناطق مرزی شمالی فرستاد که در سال ۳۵۴ بر قلعه گُرماج مستولی شدند. [۲۷]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۳۸، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۲۸]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۶.
۱۱ - حمله دوباره نورمان هادر ۳۶۰، نورمانها بار دیگر به سواحل اندلس یورش بردند. به فرمان حکم، ناوگان دریایی به‌همراه نیروهای زمینی به مقابله رفتند و ظاهراً نورمانها، بدون درگیری، عقب‌نشینی کردند. [۲۹]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۲۳ـ۲۶، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۳۰]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۵۸، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۳۱]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۴۱، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۱۲ - تقاضای صلح پادشاهان مسیحیدر ۳۶۰ و ۳۶۲، پادشاهان مسیحی شمال اندلس (مانند امیر بَرْشِلونه (بارسلون)، امیر قشتاله، و پادشاه ناوار) برای تقاضای صلح و دوستی یا بعضاً درخواست کمک، هیئتهایی به دربار حکم فرستادند که از همگی استقبال شد. [۳۲]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۲۰ـ۲۲، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۳۳]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۲۴۱ـ۲۴۲، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۳۴]
ابن خطیب، تاریخ اسبانیة الاسلامیة، ص۴۲، او، کتاب اعمال الاعلام، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۵۶.
[۳۵]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۷.
۱۳ - دوستی حکم و پادشاه روم و آلماندر جمادی‌الاولی ۳۶۱ از یوحنای اول (پادشاه روم شرقی)، و در اواخر ۳۶۳ از اوتوی دوم، شاه آلمان، نامهای دریافت کرد که در آن خواستار تجدید مناسبات دوستی با وی شده بودند. [۳۶]
محمد عبداللّه عنان، دولةالاسلام فی الاندلس، قسم۲، ص۴۹۱، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
[۳۷]
عباده بن عبدالرحمان کحیله، القُطوف الدوانی فی التاریخ الاسبانی، ص۱۰۱، (قاهره) ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
۱۴ - حکم و سر شیعیاندر اواخر ۳۶۰، جعفر و یحیی (فرزندان علی بن حمدون اندلسی)، به‌همراه گروهی از اعیان قبایل مغربی بنی خزر، سر زیری بن مناد شیعی و یکصد تن از یارانش را که در نبرد ۱۰ رمضان ۳۶۰ کشته شده بودند، تقدیم حکم نمودند و او آنان را تحسین کرد. [۳۸]
عباده بن عبدالرحمان کحیله، القُطوف الدوانی فی التاریخ الاسبانی، ص۲۶ـ۲۷، (قاهره) ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۳۹]
عباده بن عبدالرحمان کحیله، القُطوف الدوانی فی التاریخ الاسبانی، ص۳۲ـ۳۳، (قاهره) ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۴۰]
عباده بن عبدالرحمان کحیله، القُطوف الدوانی فی التاریخ الاسبانی، ص۳۶، (قاهره) ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۴۱]
عباده بن عبدالرحمان کحیله، القُطوف الدوانی فی التاریخ الاسبانی، ص۴۴ـ۵۳، (قاهره) ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۴۲]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۴۲ـ۲۴۳، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۱۵ - مقابله با شیعیاندر پی لشکرکشی بُلُقّین بن زیری به مغرب اقصا و سرکوبی قبایل سنّی آنجا و تصرف مغرب و گماشتن حسن بن گَنّون ادریسی در آنجا، حَکَم سپاه عظیمی را به فرماندهی محمد بن قاسم بن طَمْلَس، در شوال ۳۶۱ از جزیرةالخضراء به شهر سَبْته فرستاد. حسن بن گنّون نیز در طَنْجه با سپاه اموی جنگید و شکست خورد. [۴۳]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۳۸، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۴۴]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۷۹ـ۸۰، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۴۵]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۸۹ـ۹۱، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۴۶]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۴۴ـ۲۴۵، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
حسن بن گنّون بار دیگر، در آغاز ۳۶۲، با سپاه امویان جنگید و این بار آنان را شکست داد. در این نبرد، محمد بن قاسم و ۱۵۰۰ تن از لشکریان اموی کشته شدند و بقیه افراد سپاه به سبته عقب‌نشینی کردند و از خلیفه اموی درخواست کمک کردند. [۴۷]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۹۶، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۴۸]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۴۶، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۱۶ - مصالحه شیعیان و حکمدر رجب ۳۶۲، حکم سپاه دیگری به فرماندهی وزیر و سردارش، غالب بن عبدالرحمان، به مغرب گسیل داشت و به وی دستور داد مغرب را از وجود شیعیان پاک سازد. [۴۹]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۱۰۲، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۵۰]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۴۶، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۵۱]
ابن ابی زرع، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، ص۱۱۲، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
غالب بن عبدالرحمان در ۱۱ رمضان ۳۶۲ سپاه حسنِبن گنّوِن را شکست داد و سپس وی را در قلعه مستحکم حجرالنسر محاصره کرد. حسن بن گنّون، که از محاصره خسته شده بود، در جمادی‌الآخره ۳۶۳ امان خواست و اعلام فرمان‌برداری از حکم کرد. غالب وارد قلعه حجرالنسر شد و سپس تمام شهرهای مغرب را گرفت و برخی از ادریسیان را دستگیر نمود و مغرب را تابع دولت اموی اندلس کرد. [۵۲]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۱۵۰ـ ۱۵۱، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۵۳]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۴۸، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۵۴]
ابن ابی زرع، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، ص۱۱۳، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
در اواخر ذیحجه ۳۶۳، غالب بن عبدالرحمان به‌همراه حسن بن گنّون و خاندان و مریدانش راهی قرطبه شدند و در ۵ محرّم ۳۶۴ حکم از آنان به گرمی استقبال کرد. حکم، حسن بن گنّون و ادریسیان را بخشید. آنان دو سال در دربار حکم زیستند تا اینکه در ۳۶۵ از قرطبه اخراج و راهی تونس شدند. [۵۵]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۱۹۴ـ۲۰۰، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۵۶]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۴۸، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۵۷]
ابن ابی زرع، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، ص۱۱۴ـ۱۱۵، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۷ - عهدشکنی برخی امیراندر ذیحجه ۳۶۳، گارسیا فرناندث، امیر قشتاله ــ که اندکی پیش از این تاریخ، پیمان صلح با حکم را تجدید کرده بودــ از مشغولیت سپاهیان حکم در مغرب استفاده کرد و در شهرهای مرزی دولت اموی به غارت و کشتار پرداخت. حکم به‌محض آگاهی، هیئت فرستاده فرناندث را که از قرطبه خارج شده بودند، تعقیب و دستگیر و زندانی کرد و فرزندان زَروال (از سران قبایل بربری مغرب) را بر قشتاله و اَلبه (آلاوا) گماشت. [۵۸]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۱۸۸ـ۱۸۹، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
در ۲۰ شوال ۳۶۳ به دستور حکم، جعفر و یحیی (دو فرزند علی بن حمدون اندلسی) را به‌سبب ستایش علنی خلفای علوی مغرب دستگیر کردند، اما حکم در رجب ۳۶۴ آنان را بخشید و آزاد کرد. [۵۹]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۱۷۱ـ۱۷۲، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
حکم از سواران و شجاعان بربری مغرب و در رأس آنان بنو بَرزال، گروهی نظامی با هفتصد سوار تشکیل داد. [۶۰]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۱۹۲، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۶۱]
ابن ابی زرع، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، ص۱۱۴، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۸ - بخشش مالیاتبهدستور او در جمادی‌الآخره ۳۶۴، یک‌ششم مالیات تعیین‌شده بر مردم بخشیده شد. [۶۲]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۲۰۷، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۶۳]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۴۹، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۱۹ - عهدشکنی مسیحیان شمالدر شعبان ۳۶۴، مسیحیان شمال اندلس پیمان صلح خود با حکم را شکستند و به قلعه گرماج یورش بردند. پس از نبردی سخت، مسلمانان ناگزیر در قلعه پناه گرفتند تا اینکه خلیفه اموی سپاهی به فرماندهی غالب بن عبدالرحمان گسیل داشت که مسیحیان را شکست سختی دادند. [۶۴]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۲۱۸ـ۲۱۹، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۶۵]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۲۳۶ـ۲۳۷، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
۲۰ - فرزندان حکمحکم، که تا ۴۸ سالگی فرزندی نداشت، پس از رسیدن به خلافت، از کنیز ناواری خود صاحب دو فرزند به نامهای عبدالرحمان و هشام شد. عبدالرحمان در کودکی درگذشت و هشام، تنها فرزند حکم، به خلافت رسید. [۶۶]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۱۰۰، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۸۲).
[۶۷]
محمد بن فتوح حُمَیدی، ص۱۷، قس ص۱۶، جذوةالمقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، قاهره ۱۹۶۶.
[۶۸]
عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ص۲۷، چاپ محمدسعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
[۶۹]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۳۵، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۷۰]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۳۷، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۷۱]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۵۱ـ۲۵۳، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۲۱ - ولایتعهدی هشامدر ۳۶۵، حکم بیمار شد و در جمادی‌الآخره همان سال، هشام یازده ساله را به ولایتعهدی برگزید. او اندکی پس از گرفتن بیعت برای هشام، فلج شد و اداره امور مملکت را وزیرش، جعفربن عثمان مصحفی، برعهده گرفت. [۷۲]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۱۰۰، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۸۲).
[۷۳]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۴۹، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۷۴]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۵۱، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۷۵]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۵۳، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۷۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۸، ص۲۷۱، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۷۷]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص۳۳۸، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۵۱ـ۳۸۰ه، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۷۸]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص۳۵۹، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۵۱ـ۳۸۰ه، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۲۲ - وفات حکمحکم در ۲ یا ۳ صفر ۳۶۶ وفات یافت [۷۹]
ابن فَرَضی، تاریخ علماء الاندلس، ص۷، قاهره ۱۹۶۶.
[۸۰]
ابن صاعد اندلسی، طبقات الامم، ص۱۶۳، چاپ حیاة بوعلوان، بیروت ۱۹۸۵.
[۸۱]
محمد بن فتوح حُمَیدی، جذوةالمقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، ص۱۶، قاهره ۱۹۶۶.
[۸۲]
ابن ابّار، کتاب الحُلةالسیراء، ج۱، ص۲۰۰، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
که ابن عذاری به‌اشتباه ماه درگذشت او را رمضان ذکر کرده است. [۸۳]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۵۳، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۸۴]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص۳۳۸ محرّم ۳۶۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۵۱ـ۳۸۰ه، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۲۳ - رونق علم در دوران حکمبیشتر مورخان تأکید کرده‌اند که دوران خلافت حکم از نظر رونق علم و فرهنگ، از درخشان‌ترین و پربارترین دوره‌ها در طول تاریخ حضور مسلمانان در اندلس بوده است. [۸۵]
محمد عبداللّه عنان، دولةالاسلام فی الاندلس، قسم۲، ص۵۰۴، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
برخی حکم را فقیه، نسب‌شناس و مورخ دانسته‌اند. [۸۷]
ابن ابّار، کتاب الحُلةالسیراء، ج۱، ص۲۰۱، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
۲۴ - کتاب حکماو کتابی به نام انساب الطالبیین و العلویین القادمین الی المغرب تألیف کرد. [۸۸]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۶۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
ابن حزم (متوفی ۴۵۶)، نسب‌شناس بزرگ اندلسی، در کتاب مشهورش جمهرة انساب‌العرب، [۸۹]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۸۸، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۸۲).
[۹۰]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۳۱۰، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۸۲).
[۹۱]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۳۹۹، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۸۲).
[۹۲]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۰۸، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۸۲).
[۹۳]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۴۲۴، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۸۲).
بارها مطالبی از حکم نقل کرده است. [۹۴]
ابن ابّار، کتاب الحُلةالسیراء، ج۱، ص۲۰۲، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۹۵]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۶۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۲۵ - تاسیس کتابخانه قرطبهحکم دانشمندان را بسیار گرامی می‌داشت و شیفته جمع‌آوری کتاب بود و ازاین‌رو کتابخانه عظیم قرطبه را تأسیس نمود و کتابخانه‌های اندلس را مشحون از کتاب کرد. [۹۶]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۱۰۰، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۸۲).
[۹۷]
ابن صاعد اندلسی، طبقات الامم، ص۱۶۲، چاپ حیاة بوعلوان، بیروت ۱۹۸۵.
[۹۸]
محمد بن فتوح حُمَیدی، جذوةالمقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، ص۱۳، قاهره ۱۹۶۶.
کتابخانه قرطبه از نظر وسعت و تعداد و تنوع کتاب، یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های قرون وسطا شمرده می‌شد، تا حدی که گفته شده است جابه‌جایی آن شش ماه طول کشید. [۹۹]
صفدی، ج۱۳، ص۱۲۰.
[۱۰۰]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۲۶ - جمع آوری کتب نادرشیفتگی حکم به گردآوری کتابهای نادر و نفیس در میان تمام خلفای اسلامی بی‌نظیر بود. او در شهرهای بزرگ اسلامی، چون دمشق و بغداد و خراسان، نمایندگان و نسخه‌نویسانی داشت که نفیس‌ترین و برجسته‌ترین کتابها را خریداری یا نسخه‌برداری می‌کردند و به کتابخانه قرطبه می‌فرستادند. [۱۰۱]
ابن صاعد اندلسی، طبقات الامم، ص۱۶۲، چاپ حیاة بوعلوان، بیروت ۱۹۸۵.
[۱۰۲]
محمد بن فتوح حُمَیدی، جذوةالمقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، ص۱۳، قاهره ۱۹۶۶.
[۱۰۳]
ابن ابّار، کتاب الحُلةالسیراء، ج۱، ص۲۰۱ـ۲۰۲، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
۲۷ - تعداد کتاب های این کتابخانهبراساس روایات مختلف، تعداد کتابهای این کتابخانه از دویست هزار تا ششصد هزار جلد بوده است [۱۰۴]
صفدی، ج۱۳، ص۱۲۰.
[۱۰۵]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۶، ص۲۳۰، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۵۱ـ۳۸۰ه، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۱۰۶]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
و فقط نام فهرست دیوانهای شعر شامل ۴۴ دفتر بیست برگی، و به روایتی پنجاه برگی، بوده است. [۱۰۷]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص۱۰۰، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۸۲).
[۱۰۸]
ابن ابّار، کتاب الحُلةالسیراء، ص۲۰۳، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۱۰۹]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۷.
۲۸ - حکم و مطالعه کتابحکم به جمع‌آوری کتاب بسنده نمی‌کرد، بلکه بسیاری از این کتابها را می‌خواند و در موارد بسیاری، مطالبی در حاشیه آن‌ها می‌نوشت که نشان‌دهنده تبحر و تسلط وی در علوم گوناگون است. [۱۱۰]
ابن ابّار، کتاب الحُلةالسیراء، ج۱، ص۲۰۲، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۱۱۱]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۸، ص۲۷۰، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۱۱۲]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص۳۵۹، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۵۱ـ۳۸۰ه، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۲۹ - هزینه برای کتاب علمای بزرگحکم برای علمای بزرگ اسلامی پاداشهای هنگفتی می‌فرستاد تا نخستین نسخه آثار مشهورشان را به‌دست آورد. مثلاً هزار دینار طلا برای ابوالفرج اصفهانی (متوفی ۳۵۶) فرستاد و نخستین نسخه اصلاح‌شده الاغانی را پیش از حکام دیگر به‌دست آورد. [۱۱۳]
ابن ابّار، کتاب الحُلةالسیراء، ج۱، ص۲۰۱ـ۲۰۲، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۱۱۴]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۸.
[۱۱۵]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۱، ص۷۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۱۱۶]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۱، ص۳۸۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
ابوالفرج اصفهانی کتابی را هم که در انساب بنی‌امیه نوشته بود، برای حکم فرستاد و صله سخاوتمندانه دیگری دریافت کرد. [۱۱۷]
ابن ابّار، کتاب الحُلةالسیراء، ج۱، ص۲۰۲، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
حکم همچنین پول کلانی برای قاضی ابوبکر ابهری مالکی فرستاد و نخستین نسخه شرحش بر مختصر ابن عبدالحکم را به‌دست آورد. [۱۱۸]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۸.
[۱۱۹]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۱، ص۳۸۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۳۰ - آثار توجه حکم به دانشمندانتوجه خاص حکم به دانش و علما باعث شد بسیاری از بزرگان و دانشمندان نسخه‌ای از کتابهایشان را به وی اهدا کنند یا برایش کتابهایی بنویسند. [۱۲۰]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۱۶۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۱۲۱]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۱۷۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۱۲۲]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۱۸۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
گرامی داشتن دانشمندان بدون تبعیض و بدون در نظر گرفتن جوانب سیاسی و مذهبی، باعث شد آنان از هر سو به دربار او روی آورند و با آزادی آرای خود را در علوم گوناگون مطرح کنند و فلاسفه با آرامش‌خاطر به بحث بپردازند. [۱۲۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۸، ص۲۷۰، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
برخی از این دانشمندان، که در مسجدجامع قرطبه به تدریس پرداختند، عبارت بودند از: ابن قوطیه، مورخ و زبان‌شناس؛ ابوعلی قالی، مورخ و ادیب و لغوی؛ و ابوبکر محمد بن حسن زبیدی، ادیب و لغوی. [۱۲۵]
ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۳۶۹.
[۱۲۶]
ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۳۷۲ـ۳۷۴.
[۱۲۷]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۸۷.
[۱۲۸]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۷۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۱۲۹]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۷۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۱۳۰]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۴۷۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۱۳۱]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۴، ص۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۱۳۲]
احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، ج۴، ص۴۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۳۱ - توسعه علم و فرهنگ در بین مردمنهضت علمی و فرهنگی حکم فقط به اعیان و اشراف اختصاص نداشت، بلکه شامل مردم عادی نیز می‌شد. او ۲۷ مدرسه برای مردم ساخت و معلمانی برای آموزش آنان تعیین کرد. [۱۳۳]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۴۰، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
[۱۳۴]
ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، ج۲، ص۲۴۹، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
۳۲ - حکم و شاعریحکم شعر نیز می‌سرود [۱۳۵]
ابن ابّار، کتاب الحُلةالسیراء، ج۱، ص۲۰۳، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
و در دربارش شاعرانی چون فرجون بن اصبغ بلوطی، محمد بن شخیص، یوسف بن هارون، محمد بن حسین طُبْنی و محمد بن مُحامِس اِسْتَجی حضور داشتند. [۱۳۶]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۲۳، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۱۳۷]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۵۴، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۱۳۸]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۵۶، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۱۳۹]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۶۰، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۱۴۰]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، ص۶۲، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (.
[۱۴۱]
محمد بن فتوح حُمَیدی، جذوةالمقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، ص۱۳، قاهره ۱۹۶۶.
[۱۴۲]
احمد بن یحیی ضبّی، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ص۲۰، قاهره ۱۹۶۷.
[۱۴۳]
عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ص۲۵، چاپ محمدسعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
۳۳ - فهرست منابع• ابن ابّار، کتاب الحُلةالسیراء، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴. • ابن ابی زرع، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۴۲۰/۱۹۹۹. • ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. • ابن حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۸۲). • ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلدالاندلس، چاپ عبدالرحمان علی حجی، بیروت (۱۹۶۵ (. • ابن خطیب، تاریخ اسبانیة الاسلامیة، او، کتاب اعمال الاعلام، چاپ لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۵۶. • ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون. • ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. • ابن صاعد اندلسی، طبقات الامم، چاپ حیاة بوعلوان، بیروت ۱۹۸۵. • ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبارالاندلس و المَغرِب، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳. • ابن فَرَضی، تاریخ علماء الاندلس، قاهره ۱۹۶۶. • محمد بن فتوح حُمَیدی، جذوةالمقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، قاهره ۱۹۶۶. • محمد بن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۵۱ـ۳۸۰ه، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. • محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. • صفدی. • احمد بن یحیی ضبّی، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، قاهره ۱۹۶۷. • عباده بن عبدالرحمان کحیله، القُطوف الدوانی فی التاریخ الاسبانی، (قاهره) ۱۴۱۹/۱۹۹۸. • محمد عبداللّه عنان، دولةالاسلام فی الاندلس، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷. • عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، چاپ محمدسعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹. • احمد بن محمد مَقَّری، نفح الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸. ۳۴ - پانویس
۳۵ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حکم بن عبدالرحمان »، شماره۶۳۷۶. |